Nog altijd lijken de wetenschappelijke- de bestuurlijke- de medische wereld en veel media bedrijven stevig in de greep van het mechanistisch mens- en wereldbeeld, misschien zelfs steviger dan ooit. Binnen die ideologie wordt alles van de orde van het bewustzijn en de psychische beleving uiteindelijk gezien als een onbetekenend bijproduct van de biochemie van de hersenen. Maar is dit wereldbeeld nog houdbaar als het geen ruimte laat voor zaken waarvan aangetoond is dat zij bestaan? Een artikel over de aard van ons leven met Aristoteles, professor Desmet, Alan Watts, goeroe Osho en beeldhouwster Sjanneke, inclusief een kleine meditatie-oefening waarmee je zelf ervaren kunt.
Ons verlangen, onze vreugde, onze twijfel en onze keuzes, onze diepste afkeer, onze gedeelde intimiteit en onze meest verheven esthetische ervaringen, kortom onze complete persoonlijke ervaringswereld wordt in het mechanistische denken herleid tot een gevolg van elementaire deeltjes in je hersenen die volgens de wetmatigheden van de mechanica op elkaar inwerken.
Sciëntisme is een theorie die zegt: wetenschap is de enige weg
Wij allemaal hebben ingebouwde ideeën die onbetwist, onweerlegbaar, onomstotelijk en logisch lijken en ons taalgebruik weerspiegelt dat: “De feiten onder ogen zien.” Alsof feiten iets buiten ons om zouden zijn. Alsof het leven iets zou zijn dat wij tegemoet treden als buitenstaanders.
Sciëntisme (scientia in het Latijns = wetenschap) is de benaming, voor de wijsgerig-wetenschappelijke stelling die stelt dat de wetenschap de enige route is om tot valide kennis te komen. Aanhangers van het sciëntisme vinden natuurwetenschap superieur aan alle andere interpretaties van het leven, zoals filosofische, religieuze, mythische,
spirituele of humanistische interpretaties , en ook superieur aan de andere takken van wetenschap, zoals de menswetenschappen. Het sciëntisme wordt in de filosofie veelal gezien als een “diep onjuiste kennistheorie” die geen recht doet aan hoe wetenschap daadwerkelijk werkt.
Sciëntisme denkt op een manier die intelligentie loskoppelt van het gesteente: in het begin was er helemaal niets in het universum behalve gas en gesteente en toen kwam daar zomaar intelligentie op. Zoals een schimmel of een soort slijm boven op het geheel. Maar let op. Pas op… Want op een dag, uiteindelijk, zoals ‘primitieve’ volken nog weten, zullen de rotsen tot leven komen. Wetenschap is inmiddels zover dat er aangetoond kan worden dat dingen waarvan men dacht dat ze dood waren intelligentie en verfijnde ordening, esthetisch bewustzijn herbergen.
Alleen stofjes zijn ‘echt’: het idee dat er enkel mechanische oorzaken bestaan
Het is duidelijk dat een mechanistische visie op de zaken elke psychologische benadering van het leven – en bij uitbreiding ook elke geestelijke, religieuze of spirituele praktijk – als een vorm van irrationaliteit moet zien. En aan elke therapeutische toepassing van dergelijke denkkaders kan op zijn best de waarde van een tijdelijk lapmiddel worden toegekend, wat gepruts in de marge dat eventueel getolereerd kan worden tot een echte biologische oorzaak en behandeling ontdekt wordt die de echte, biologische oorzaak van het menselijk lijden aanpakt.
Wetenschap streefde ernaar om het levende- het organische, het bewustzijn, enzovoort – tot het dode te herleiden (bijvoorbeeld tot mechanische chemische processen)
Het idee binnen dit denken is: een depressie komt uit de hersenen, en als we goed genoeg zoeken zullen we ooit haarscherp kunnen tonen door welke mechanische fout ze veroorzaakt wordt en zullen we die hapering in de machine ook mechanistisch kunnen repareren. De mechanistisch- materialistische wetenschap vertrok vanuit de veronderstelling dat de wereld logisch en voorspelbaar is, en vooral ook, dat hij in essentie een doods mechanistisch proces is. Wetenschap streefde ernaar om het levende – het organische, het bewustzijn, enzovoort – tot het dode te herleiden (bijvoorbeeld tot mechanische chemische processen).
De wetenschap noemt het observeren, spiritualiteit noemt het bewustzijn. De wetenschap noemt het experimenteren, spiritualiteit noemt het ervaren. De verschillende benamingen duiden er alleen maar op dat ze in verschillende dimensies werken.
Kwantummechanica en chaostheorie brengen dit mechanistische wereldbeeld aan het wankelen
Kwantummechanica en Chaostheorie (=onderzoeksgebied in de wiskunde met toepassingen in weersvoorspelling, fysica, ingenieurswetenschappen, economie en biologie) brengen dit wereldbeeld aan het wankelen. Ze zetten de omgekeerde beweging in en leunen veel meer aan bij het wereldbeeld van het vitalisme. Ze suggereren dat er leven en bewustzijn zit in allerlei fenomenen die we voorheen als dode, mechanische processen beschouwden. Denk aan de ruis op telefoonlijnen: hij blijkt niet het passieve effect te zijn van alle soorten mechanische factoren, maar is zelforganiserend- er zit gerichtheid en gevoel voor esthetiek in.
De wetenschap moet heel vaak terugvallen op modellen, die (vanwege het grote aantal variabelen) al snel tekenen van chaos vertonen
Wat leert chaostheorie ons? In de eerste plaats: bescheidenheid. De wetenschap, waardoor de mens zo vaak op een voetstuk wordt geplaatst, moet heel vaak terugvallen op modellen, die (vanwege het grote aantal variabelen) al snel tekenen van chaos kunnen gaan vertonen.
Helemaal uit is het met de oude gedachte van Laplace, die ooit beweerde dat, als men maar over genoeg gegevens beschikte (en intelligent genoeg was), alle toekomstige ontwikkelingen zou kunnen berekenen: het determinisme. Als eenvoudige systemen reeds gecompliceerd en onvoorspelbaar gedrag kunnen vertonen (denk aan de druppende kraan), dan ligt de conclusie voor de hand.
Tegenwoordig wordt een weersvoorspellingstermijn van tien dagen als de absolute ‘horizon’ gezien. De chaostheorie leert ons dat de voorspellingen niet wezenlijk kunnen worden verbeterd door een dichter waarnemingsnet of met betere computerprogramma’s.
Chaos (Oudgrieks: xάος, leegte) is in de Griekse mythologie het Niets waaruit de eerste goden ontstonden. Chaos is volgens sommige bronnen vrouwelijk, maar wordt meestal als onzijdig aangeduid. Chaos wordt wel voorgesteld als een bodemloze leegte waar alles eindeloos valt; niet naar beneden, want er is geen enkele oriëntatie mogelijk, maar alle kanten op.
Uit deze uitgestrekte malende wanorde ontstond orde in de vorm van Nacht, Duisternis, Aantrekkingskracht, Onderwereld en Aarde. Aarde maakte vanuit haar oorsprong Bergen, Zee en Hemel. Nacht en Duisternis maakten samen Ether en Dag.
Aristoteles: vier soorten oorzaken
Misschien wel het meest revolutionaire aan de chaostheorie is dat haar observaties toelaten om te zien dat er wel degelijk een finale en formele oorzaak werkzaam is in de natuur. Deze begrippen komen uit de causaliteitstheorie van Aristoteles en zijn onontbeerlijk om over oorzakelijkheid te denken. In een notendop samengevat, stelt deze theorie dat er vier soorten oorzaken zijn: de materiële, de efficiënte, de formele en de finale oorzaak. Aristoteles illustreerde het verschil tussen de vier vaak aan de hand van de metafoor van het maken van een beeld.
Kus de mus; wat is de oorzaak van Sjanneke’s beeld?
De materiële oorzaak van het beeld is de materie waaruit het gemaakt wordt (zonder die materie geen beeld). De efficiënte oorzaak zijn de bewegingen van de beeldhouwer die met beitel en hamer de steen transformeert tot een beeld. De formele oorzaak is het idee of de vorm van het beeld die in de geest van de beeldhouwer aanwezig is en bepaalt hoe hij zijn bewegingen zal sturen. De finale oorzaak is de intentie om een beeld te maken (bijvoorbeeld omdat iemand bij de beeldhouwer een beeld heeft besteld). Het is duidelijk dat binnen een mechanistisch wereldbeeld enkel de materiële en de efficiënte oorzaak werkzaam worden geacht.
Het mechanistisch wereldbeeld laat geen ruimte voor zaken waarvan aangetoond is dat zij bestaan
Ooit zette het mechanistisch universum, als een verzameling materiële deeltjes, zich in gang en uit de initiële beweging van de deeltjes volgde al de rest. De deeltjes op zich zijn dus de materiële oorzaak, de bewegingen ervan die alle soorten effecten genereren, de efficiënte. Er kan binnen een dergelijk wereldbeeld echter op geen enkele manier verondersteld worden dat er bepaalde ‘vormen’ of ‘ideeën’ op voorhand bestaan (deze van bepaalde organismen bijvoorbeeld) die een invloed zouden uitoefenen op de manier waarop het materiële proces zich ontvouwt.
De chaostheorie bewijst nochtans dat dergelijke vormen bestaan en dat ze op een coördinerende manier opereren. Wat aangetoond werd voor de ruis op de telefoonlijnen en het druppelen van kranen, kan veel ruimer doorgetrokken worden.
Een kleine oefening, meditatie:
Doe je ogen eens dicht en stel je voor dat de hele lucht, het hemelruim, de hele ruimte door je hoofd is opgenomen. Zodra je dat kunt voelen verdwijnt het denken want dat kan alleen maar bestaan in een zeer beperkte ruimte. In zo’n uitgestrektheid kan het denken niet bestaan. Het denkproces kan uitsluitend functioneren in een krappe beperktheid. Het vind geen bestaansmogelijkheden in zo’n uitgestrektheid..
Stel je een elektrische stroomkabel voor die helemaal rond de wereld gaat. Vergeet niet dat elektriciteit zich anders gedraagt dan water in een buis. We hebben een positieve pool en een negatieve en de stroom begint niet voordat de schakelaar van de positieve pool verbinding maakt. Er stroomt geen stroom voordat het aankomst punt daar is. Het duurt misschien even voordat het circuit helemaal rond de aarde gaat lopen, maar het eindpunt moet gesloten zijn voordat het ook maar start vanaf het begin. Op dezelfde manier, ook al duurde het biljoenen jaren na de big bang voor er primitief leven opkwam, was het leven er in besloten vanaf het begin.
Het kost een eikel tijd om een eik te worden, maar de eik is al besloten in de eikel. Het is 1 proces.
Nieuw tijdperk waarin het universum weer zwanger van zin is
De chaostheorie toont ons dat het berglandschap dat ons in ademloze bewondering vervoert, niet zomaar het effect is van een doods mechanistisch proces – toevallige mechanistische processen tussen tektonische platen, erosie, erupties van lava, enzovoort – maar dat een tijdloos en subliem idee de talloze mechanische processen gecoördineerd heeft die bij zijn vorming betrokken waren. Misschien nog meer dan de kwantummechanica luidt de chaostheorie daarom een nieuw tijdperk in, het tijdperk dat historisch en logisch gezien volgt op de Verlichting; een tijdperk waarin het universum weer zwanger van zin is.